Mala Lengua  
 
AfroCubaWeb
  Home - Portal | Music - Musica | Authors - Autores | Arts - Artes 
  Site Map - Mapa del Sitio | News - Noticias | Search ACW - Buscar en ACW 
 
  Mala Lengua
 

Links

José Martí i Rasismo
Su Bishita na Kórzou

Eugene Godfried
Periodista / comunicador social
Trabajador socio-cultural y comunitario
Radio Habana Cuba 
Radio CMKS - Guantánamo
11/2005


Photo © 2004 Vivian DeDieu Tores

Periodista/komunikadó sosial/Trahadó sosial-kultural/komunitario/Konferensista/outor
Radio Habana Cuba - Radio CMKS – Guantánamo

1. INTRODUKSHON 

Algun aña promé ku konmemorashon di 150 aña di nasementu di José Martí, ya por a kuminsá nota ku medionan di komunikashon ofisial kubano a inkrementá konsiderabelmente promoshon di imagen di e luchadó aki pa independensia di Cuba. Retórika di diskurso ofisial, pa su forma i estilo di proyektá su mes, tin tendensha di mitologisá i ekstrapolá tantu su persona komo su ideario. Pues, ta sosodé presisamente loke Leonardo Griñán Peralta [1] ta atvertí, esta ku ta birando kustumber entre eskritornan i komunikadónan sosial di komplasé nan mes ku idolatrá, i no trata di pensa i sinti manera Martí, den sentido mas amplio di palabra. Kier men, nan no ta komprometé nan mes na yega mas serká di Martí, ku e espíritu di tuma na kuenta e medio ambiente i kondishonnan sosio-históriko-kultural ku a sirbi di influensha den formashon total di su personalidat. Ekstrapolá Martí, ke men, konvertí e pensadó aki den un mito ku teorianan intokabel, apsolutamente, no ta sirbi e kousa ni ta permití generashonnan aktual i futuro derivá modelonan bèrdadero pa nan kondukta. No por konbertí ideario di Martí, de facto, den religión. José Martí, meskos ku tur nos prósernan, mester ta tokabel. Pues, nos tur igualmente tin konsenshi, debilidat i sensibilidat humano aktivo.

Eskritornan ta mata kurpa pa demostrá impekabilidat di José Martí en torno temanan relashoná ku, den e kaso spesífiko aki, rasismo. Nan ta desmentí a priori kualke afektashon di su banda pa ku rasismo. No ta nos ophetivo per se di buska rasgu di rasismo den e sélebre pensadó, periodista i komunikadó sosial aki. Sí t’asina, ku e artíkulonan di Martí tokante su bishita na Krsou ta yama nos atenshon poderosamente. Nos kier analisá algun kuestion al respekto, ku e ta menshoná den su monografíanan. 

Algun kolega periodista, den práktika, kier asegurá ku Martí, probabelmente, nunka lo tabata na Korsou. Nan ta pensa, ku manera algun periodista sa hasi, el a krea un reprodukshon fiktisio di e isla basá riba informashon risibí di otro hende. Nos ta spera ku nunka el a kometé e gran fraude profeshonal ei. Tambe tin otro vershon ku, a posteriori, ta trata di limpia su imagen. Por ehèmpel, disiendo ku no tabata su intenshon di ekspresá su mes den términonan ku lo por keda interpretá komo rasista; o ku tabata, simplemente, kos di su époka pa pensa i ekspresá den tipo di términonan asina. Nos ta rechasá, a priori, tur e rashonalisashonnan aki ku no ta konvensé en apsoluto ora analisá pensamentu i kondukta di personahenan ku a biba i aktua den tur époka di bida humano. Tur époka ta époka.

Nos ta konsiderá e diálogo abrí, tur hende por partisipá ku sinseridat, frankesa i honestidat. Historiografía ofisial ta presentá impreshonnan di Martí, eksponé i plasmá tantu den idioma spañó komo fransés riba páginanan 129-142, di tomo 19, “Obras Escogidas, de José Martí”.

Palabra di danki speshal na Dr. Frank Martinus Arion, destakado Maestro lingüista di Kòrsou; Dr. Victor Manfredi, lingüista, espesialista di Yoruba & Igbo na Harvard & Boston University, Cambridge, E.U; Yomini Rosangela Adelaika Godfried, espesialista di idioma & kultura latinoamerikano & Karibe, pa nan insistensia I koperashon en sentido general tambe en partikular pa realisá e trabou aki den idioma papiamentu.

Un servidor

Eugène Godfried Presilia

Periodista/komunikadó sosial/
Trahadó sosial-kultural/komunitario/
Konferensista/outor
Radio Habana Cuba
Radio CMKS – Guantánamo

2. ANÁLISIS POLÍTIKO I ANTROPOLÓGIKO-FÍSIKO DI 
ISLA KÒRSOU, PA JOSÉ MARTÍ 

José Martí a hasi eskala na Kòrsou durante su biahe pa Venezuela, na mart 1881 i ta kibuká su mes den konsepshon polítiko di e isla, deskribiendo: 

“…e kosnan di hunga di palu ku den su oranan bashí kultivadónan di Alemania opaká ta kultivá i pinta. E ponensia aki ta revelá ku Martí ta karesé di presishon den su konosementu di polítika di Europa Oksidental i Sentral i tambe su relashon ku Caribe; pues Kòrsou no tabatin nada di hasi ku Alemania, pero sí ku Hulanda. E dos paísnan ei, Hulanda i Alemania, ta kompartí frontera, pero ta independiente di otro. Hulanda a mantené un relashon unilateral ku su kolonianan di Caribe imponiendo su estilo estétiko tradishonal na momentu di realisá obra di konstrukshon den sentido general. Ta p’esei, fuentenan ligá na chovinismo proveniente di Reino Neerlandés ta komplasé nan mes, irónikamente, yamando teritorio di Antias Hulandés i Aruba, “The Dutch Caribbean” (Caribe Hulandés).

Den su di dos reportahe, e ta deskribí e panorama antropológiko-físiko di e pueblo di e isla karibeño aki, i ta revelá su vishon eminentemente eurosentrista: “Di ocho dia mainta tempran wowonan ta abri dilanti di un siudat presioso i chikitu: un poseshon hulandes...” (Awor e ta atmití ku ta trata di un poseshon hulandé E.G.) “...Den dje no tin nada mas ku kayanan sushi, kasnan hel, karanan malu ku enfermedat, muhénan pretu ku ta grita grita i hòmber pretu sin bergyüensa, algu asina manera un disputa eterno entre prikichi i lora; nan ta madishoná, insultá, menasá pa mata, hisa rema na laira pa kibra kabes di otro...Werewerenan di e negernan di Kòrsou, esei ta nòmber di e siudat –siudat o mas bien isla-, (kapital di Kòrsou ta Willemstad, E.G.) nan ta manera nubianan di bos di kua nunka werlek ta kòrta. E siudat, yen di muhé krioyo floho, hulandesnan ku ta representá metrópoli, i hudiu riku...”

Martí tin masha konsiderashon pa “hulandesnan” ku ta representá “metrópoli” i Hesus e tin ‘simpatía’ pa e “muhénan krioyo floho”! Nos mester komprondé muhernan pretu floho? I, ki tin ku e asuntu ei di “hudiunan riku”? Ta trata di un signo di atmirashon pa e etnia aki, o nò?

Martí ta sigui eksponé su ensayo antropológiko-físiko di Kòrsou den kua ta persistí transparensia di su vishon euroiberosentrista i por bisa tambe euroiberosupremasista . Ban weta su siguiente palabranan:

“Esei ta Kòrsou for di leu: un kaha di kas di huguete..Despues ku e barku kansá a pega su –barika hinchá yen di kaha grandi i barí- na wèrf … un kantidat di hòmber pretu ta kana bai bini por nada pia bou… hòmber pretu ku chaleko pretu, karson hanchu i bachi blanku…e grupo di hende pretu ku ta fustea…i e muhénan di kunuku? E muhénan di kunuku ta mulatanan anémiko, muhénan pretu informe, muhénan bieu ku paña kibrá ku ta huma saldinchi seku kantu di awasá”. 

Martí tabatin atenshon modesto, pero masha speshal pa e muhé di desendensha afrikano, ku e ta yama ‘negra’ y otro bes ‘mulata’, ora e ta ekspresa lo siguiente:

“Un bòshi di lora papiadó… Nos wowonan estétiko no ta skapa su koló pretu, e kurva yen, su lomba anchu, wowonan fulminante, pianan chikitu, boka sensual, pechunan altu, skouru rondó, pianan chikitu di e muhé pretu di Afrika.”

Martí ta duna nos e impreshon ku a través di e muhé koló pretu di Kòrsou, su konsiensia i apresio pa Áfrika a krese. 

E kontemplashon antropofísiko di Kòrsou pa e Maestro riba e asina yamá ‘rasa pretu’ ta funesto i ta laga un sentimentu di duda masha grandi en torno di su integridat. Su vishon pa ku su próhimo di otro koló di kueru ta distorshoná. 

3. MARTÍ I IDIOMA PAPIAMENTU

Después di dibuhá paisahe geográfiko, arkitektóniko i su sorprendente análisis antropológiko di habitantenan di e isla karibeño, e Maestro ta prosedé pa e tema lingüístiko. E ta insistí den su sentensha despektivo (rasista) ora e ta referí na desendientenan di afrikano di Kòrsou. Konsiguientemente e ta plantea, eróneamente, kriterionan lingüístiko riba orígen di idioma di e isla, papiamentu, ekspresando:

“Ata nan ta bai ei, rasa degenerá, rasa malu, papiando purá purá, ku fluides eksuberante di trópiko, un lenga innobel i singular, meskla inkorekto i bochornoso di kasteyano i hulandés, un lenga ku ta kompletu den su nòmber: papiamento…” 

Komo señal i muestra ku su kriterio tokante papiamentu no tabata ningun kasualidat, e ta ripití den su informe, ku mas énfasis, lo siguiente:“Hendenan di Kòrsou -aparte di hulandesnan, ku ta papia nan idioma materno, - ta papia un spañó horibel i un dialekto meskino, sin forsa ni grasia, papiamentu, ku ta spañó ku terminashon hulandés: asina di sufrimiento nan ta hasi suffrimentol, católicos, catholikanan.” 

Esta kibuká i tambe imprudente Martí tabata! Kua ta eror di e Maestro? Kiko e no tabata sabi di struktura orgániko di idioma papiamentu i di unda e idioma no europeo aki ta bini? 

Ta sierto ku hulandés ta “lenga” materno di hulandesnan, europeo, di wowo blou, bèrdè i kabei hel. Den esaki nos no ta diskrepá ku Martí. Ni tampoko esei por tabata un sorpresa p’e. Pero, hulandés sí ta idioma digno i papiamento nò? E ta laga nos ku e interogante peligroso aki.

Martí ta bisa ku habitantenan di Kòrsou ta papia kasteyano malu. Di kon e chovinismo lingüístiko aki? Ta konosí ku kasteyano standardisá ta idioma di élite di Madrid, kapital di Spaña.

Martí no ta konosé génesis di papiamentu. E lenga aki ta un fushon entre idiomanan afrikano oksidental i portugués. Den transkurso di añanan el a risibí influensha, además di hulandés, inglés, fransés i spañó . 

Ehèmpelnan duná pa e Maestro no ta konosí komo tal den papiamentu, p’esei, sufrimiento ta s u f r i m e n t o/u i por tabatin varios forma di skibi católicos, en dependensha di ken a ehersé influensha. Por ehèmpel, den Iglesia de Santa Ana na Otrabanda, na kua nos ta presentí Martí ta referí, probablemente, bou di influensia di saserdotenan i religiosonan hulandés, lo por a mira skibí “c a t h o l i c a”, komo influensha di e terminologia hulandés “catholiek”/ “katholiek”. 

Nos ta ignorá ken tabata guía, akompañante i traduktor di José Martí durante su bishita i rekorido kòrtiku na isla di Kòrsou. Por ta ku e no a buska informashon masha presis promé di ekspresá su mes riba temanan tan delikado manera papiamentu. 

3.1. Reflekshonando riba su kriterionan lingüístiko respekto papiamentu, ta pone nos pensa riba influensha ku esaki por tabatin o tin na Cuba relashoná ku estudio di idioma, en espeshal esnan krioyo. Su despresio pa papiamentu komo idioma no europeo, implísitamente ta deskalifiká tur idioma krioyo di Caribe. E postura elitista ei ta promové chovinismo lingüístiko di idiomanan europeo, manera spañó riba idiomanan krioyo. Ofisialmente, idioma kasteyano o spañó ta idioma vehíkulo di sosiedad kubano. A pesar di e echo ku den e nashon karibeño aki tin un kantidat signifikante di inmigrante haitiano ta biba ku ta papia kwéyol o kréol, e idioma aki no ta aparesé den ningun institushon di enseñansa. Nos kier destaká inisiativa di distinto organisashon di residente i desendiente haitiano, por ehèmpel di Guillermo Marcel i Olivia Labadí na Guantánamo i Banzil Kréol, dirigí pa su presidente, Hilario Batista, na La Habana, ku ta persistí den siña i promové idioma kwéyol o kréol na Cuba. Di otro banda, tampoko ta rekonosé ni studia inglés krioyo di Caribe. No ta eksistí na televishon ni emisoranan radial ni un programa so den idiomanan krioyo, salbo eksepshon di programanan di Eugène Godfried i Ana Peralt na Radio Habana Cuba. Tambe tur diadumingu di 6:00 p.m. a 7:00 p.m. ta trasmití programa “EL CARIBE QUE NOS UNE” produsí i kondusí pa Eugène Godfried na emisora CMKS di Guantanamo. Ta eksistí un interés kresiente den búskeda di balor di spañó krioyo di Cuba, o mihó bisá idioma kubano, ku no ta ofisialmente rekonosé. E idioma aki ta kontené influenshanan di idiomanan indígena, afrikano, manera mande, yoruba, ékpé, aladá, bantú, etc. Den e idioma aki komo ekspreshon popular kotidiano tin terminologíanan indígena manera maraka, guayo, yuca, entre otro, tambe afrikano komo chékéré, chébéré, aséré y muchu más.

4. MARTÍ I SU IMPRESHON RIBA MISERIA DI HÒMBER I MUHÉ DI DESENDENSIA AFRIKANO NA KÒRSOU

Lagando atras e tema lingüistiko, Martí ta sigui komuniká nos su impreshon riba hòmber i muhé di Kòrsou:

“Ata nan ta bai ei, hòmbernan, ku bistí ordinario di hende pretu pober di e teranan aki, sombré di blachi di penka anchu, blou o llama, kamisa, di saku di hariña, karson blanku,…” “...I, durante di dia empleadonan públiko ta pasa bai di un lado pa otro di Kòrsou…” “...I e muhé pretu barika grandi pia bou, ku bòshi kabei peper tapá pa lensu hel, blou, lila, kòrá ku su punta flotante, manera sonriente den rebeldía, segun bientu ta suta mondi; pechu sunu bònchá ta bula afó; saya deshonestamente altu dilanti, manera pa no stroba e pianan resio i luhosamente largu p’atras, pa e vil empeño semper di no laga miseria parse miserabel...” 

Unda su análisis i kondena di kolonialismo euro-hulandés a keda? Esun ku ta oprimí ta responsabel pa su mes pobresa i miseria? 

Martí a atkirí konsiensia ku sosiedat di Kòrsou ta konsistí di inmigrantenan europeo, afrikano i tambe hudiu. Ban mira su impreshon tokante e último kategoría sosial aki.

5. MARTÍ I HUDIUNAN DI KÒRSOU

Por detektá sentimentunan di antisemitismo den e siguiente opservashon di José Martí? :

“Di bes en kuando… ta aparesé… perfilnan di heru, perfilnan semítico arogante….”

E athetivonan ku e ta usa ta sugestivo o no? José Martí, ta sigui kontando un poko asombrá: “….I e hudiunan t’ei (na Kòrsou, E.G.) nan ta mashá stimá, pasobra e hendenan di pueblo –ta bisa ku nan ta hasi obra- e mihó obra, e bunita limosna…”

En kuanto ‘e bunita limosna’, ekspresá pa Martí. Ta keda un huma straño atras tantu relashoná ku hudiunan komo desendientenan di afrikano. Implísitamente e ta enfatisá denigrashon di e faktor afrikano i ta ridikulisá e supuesto gesto di karidat o generosidat di e hudiu di Kòrsou.

Akaso ta un manifestashon straño o inaseptabel ku un pueblo no hudiu por stima hende hudiu? Por ta ku Martí tabata bou di influensha di prehuisio i estereotipo antisemítiko ku tabata dominá espesialmente na Spaña kristian, país den kua el a pasa un importante parti di su formashon adolesente i hubenil? E no a komprendé kon bini hudiunan tabata riku den e sosiedad aki ku a abolí sklabitut dia 1 di yili aña 1863. Kòrsou tabata goberná pa Protestantnan Reformista hulandés. E isla aki tabata refugio di hudiunan, perseguí pa Inkisishon Katóliko. Hulanda Protestant a duna nan asilo polítiko. Entre komunidat hudiu di Kórsou tabatin persona manera Mordechai Ricardo , entre otro, ku basta tempu tabata fiel amigu di Simón Bolívar i ku aktivamente a apoyá lucha libertadó di Gran Colombia. Por último, hudiunan di Kòrsou, di orígen Sefardita, ekspulsá di Spaña i Portugal, tabatin semper e ábito di papia idioma papiamentu meskos ku desendientenan afrikano di e isla karibeño aki. Su prosedensia di península Ibériko, konosí komo Sefarad den idioma hebréo i di orígen palestino, semper tabata histórikamente vinkulá ku Áfrika. Kolonialismo hulandés i su Kompañía di India Oksidental a inbolukrá e grupo sosial aki den e empresa sklabista di Kòrsou. Esei ta aklará e relashon íntimo entre e hudiu sefardita i e desendiente di afrikano na Kòrsou.

6. ÚLTIMO IMPRESHON DI MARTÍ RIBA KÒRSOU

E Maestro, elokuentemente ta bisa: “Pensa ta desenkadená. Sinta mira un grupo di para bula, entre pechu di nubianan. –tarea noble- pensa!” 

Nos ta sigui pensa i trata di kapturá diferente para di idea ku e pensadó a lòs den shelu blou di Kòrsou, ora e bisa:

“E poblashon ta mashá variá, tera árido, muhé pretu hulandés papiadó...i ora dobla un kaya, ta mira (ininteligible) un garoshi largu pretu, riba un rastra den mal estado halá pa un kabai míserabel i malu…. dos ansiano, kara severo, bistí komo quaker…pretu manera heru damaskino den tayernan di Eibar, i despues nan tras ta sigui den masa kaprichoso, manera gota di enk, un kolosal, grupo di doliente, dibuho di un konhunto pretu...riba suela hel, lisu, kla komo den un briante akuarela di Heilbuth......”

Un korteho fúnebre di desendientenan di afrikano koló pretu di Kòrsou, a impreshoná nos naradó, José Martí. E proseso aki a alimentá su konsenshi i sensibilidat pa diversidat di kultura. Asina el a kuminsá komprendé mihó, ku den sentido kulturológiko, e mes ta diferente for di e aktornan ku e tabata opservá su dilanti den e isla tropikal karibeño aki ku ta Kòrsou. Sin embargo, el a risibí esensia di algun di e balornan eksponé pa dolientenan di e korteho fúnebre aki, loke ta pon’e mira bida di forma diferenshá.

Martí ta sklama a kontinuashon:

“¡Oh, ki agitashon, pa mi ku ta bini di sneu ahogante, - alma amerikano poderoso! Aki muhé ta kuminsá bira suave, - mucha chikí briante, hòmber heroiko i generoso...”

Martí a ripará, finalmente, diferensha entre e mundo den kua e tabatin mayor tempu di desenbolbimentu, sobre todo, Estados Unidos, na unda manifestashonnan etnográfiko eurosentrista tabata dominante i konsiderá normal. Di otro banda, el a haña su mes konfrontá ku otro mundu di ekspreshon etnográfiko i kultural, ku e no a spera di topa den sosiedat pos-esklabista di Kòrsou. Un sosiedat di komposishon afrikano, hudiu, asiátiko i europeo ku abiertamente ta ekspresá su mes balor i normanan.

Martí ta yena di emoshon i ta kuminsá papia den sentido diferenshá, riba sosiedat multiétniko di Kòrsou sklamando:

“Esta bon, benévola, konfiá, saludadó, sirbidó, suave e hendenan ta! Nan ta saludá i trata esun ku ta deskonsí i straño. (ininteligibel) ta sali i yama danki;...”.Nos ta suponé ku ora e Maestro papia di “hendenan” , ku e ta referí tambe na desendientenan afrikano di Kòrsou, ku e ta yama religiosamente “negros”.

7. MARTÍ I E FENOTIPO: MULATO DI KÒRSOU

Después di skucha referensha i balorashonnan di Martí riba Hende pretu (los negros) di Kòrsou, e ta papia tambe di otro fenotipo: “mulato”.

Martí ta bisa:

“...i ora mi a haña e mucha ku nos a pèrdè, ku ki húbilo e bon mulatonan pia bou a duna mi e notisia!...” 

Ki diferensha den su huisio ora e papia di “bon mulatonan”!Reflekshonando riba e konsepto “mulato” nos kier señalá lo siguiente. Kolonialismo europeo, den e kaso spañó, for di époka di sklabitut a introdusí den mundo un serie di fenotipo. Nos ta menshoná algun: “blanku”, “pretu”, “neger”, i produkto di meskla, “mulato”, “mestiso”, “cuarterón”, “sambo”, etc. Kada fenotipo ta bai akompañá di un pakete di prehuisio i balorashon di loke ta “bon” o “malu”, “apresiabel” o “despresiabel” i tambe ta kontené kódigo di kondukta pa kada un. Por ehèmpel, 1) blanku, desendiente di europeo, ta bon i ta aktua di tal i tal forma konsiderá positivo. 2) E neger, o pretu, ta malu o inferior i su balor i normanan heredá di Áfrika ta despresiabel i rechasabel. 3) E mulato, ku ta tantu desendiente di europeo komo afrikano ta mihó ku e neger o pretu den tur sentido di palabra, konsiderá mas “adelantá”, pa motibu di su koló kla i kebei las o semi – las, i ku su fakshonnan somátiko mas serka di e shon europeo. 

Kolonialismo eurosentrista tin kustumber di referí den término simplista i rasista na sernan humano prosedente di Europa. Ya no ta papia di diferente variedat di nashonalidat i kultura komo galo, ibero, lusitano, godo, anglosahon, batabo, germano, keltiko i otro. Asina e inmigrantenan aki yega Caribe o otro parti di Kontinente Amerikano nan ta kambia outomátikamente den “blanku ku tur privilegio hegemóniko”. Di otro banda, e sistema eurosupremasista ta denominá nashonalidatnan afrikano komo igbo, nago, yoruba, djolof, mande, bakongo, bámbara, etc, “neger o pretu”, pues “malu” i “humiliá”. 

Cuba a konosé ideólogonan den siglo XIX, portabos di élite sklabista, ku abiertamente a abogá na fabor di ekstinshon di e asina yamá “rasa pretu”. Félix Varela, den un okashon, a sentenshá: “Ta señal di ignominia di ta neger o pretu ”. José Antonio Saco a konsiderá “rasa neger o pretu” komo “barbarie” di kua Cuba mester keda librá, importando “hende blanku” for di Spaña pa sustitui nan . Algun otro figura tabata di opinion ku mester “limpia” Cuba di e negernan o pretunan, promoviendo introdukshon di hòmber blanku for di Spaña pa krusa nan ku muhénan neger o pretu te ora logra total desaparishon di rasa neger o pretu na Cuba. Den e marko aki a desaroyá ahinda mas e konsepto di mulato, konsiderá komo mas aseptabel i di mihó kalidat físiko i tambe intelektual ku e asina neger o pretu. Di otro banda, algun teórikonan a desaroyá e idea, ku e mulato o mulata ta definí nashonalidat kubano, rashonalisando violashon i tendensha di genosidio di nashonalidat afrikano. 

Martí a nase, biba i gana konsenshi mei mei di e ambiente nefasto aki. Pa su orígen i pertenensha na kategoría sosial spañó, pues no sklabisá, ta masha lógiko pa komprendé ku e tendenshanan aki a tok’e tambe. Esei ta keda konfirmá na momentu ku e papia di bon mulato. Kua por ta etimología di denominashon mulato? Sin kier ta simplista, e sustantibo “mula” antesediendo e diminutivo –to- ta rekordá nos di e kruse entre kabai machu ku buriko muhé. E bokabulario rasista di époka di komersio di afrikano sklabisá, i tambe e propio sistema di sklabisashon, tabatin komo kustumber utilisá ekspreshonnan ku ta referí na afrikano sklabisá komo bestia. I, e mesun lenguahe sklabista, ku su ideología rasista, ta utilisá diminutibonan pa di forma eufemístiko suabisá su intenshon denigrante, komo –to, -ta, -tiko, -tika, etc. Pues, no ta straña nos, ku e denominashon mulato tambe ta probiní di e mesun tradishon históriko.

Martí, ku e último ekspreshonnan aki, ta karakterisá su mes di tabatin un vishon eurosentrista diferenshá riba realidat di Kòrsou. Sin embargo, nos ta konsiderá ku e hoben periodista a madurá su ideanan i su eksperenshanan atkirí aña 1881 na Kòrsou. Esei a sirbi’e di base pa su vishon futuro riba e faktor afrikano den luchanan libertario di Cuba, elemento indispensabel pa éksito di Guera di Independensha di 1895, loke José Antonio Aponte i Ulbarra, e poeta Plácido i tambe Antonio Maceo y Grajales, kubano di desendensia afrikano, ya a eksponé na prinpio i mediado di siglo XIX. 

8. UN ESTUDIO KOMPARATIVO KÒRTIKU RIBA VISHON DI MARTÍ TOKANTE RASISMO

Kòrsou i su pueblo por a konta ku bishita di José Martí ken - nos ta asumí -, tabata den proseso di evolushon pa loke ta trata su kriterionan ideológiko tokante rasa, koló, sklabitut, emansipashon. Esaki ta un dinámika ku nos ta konsiderá plousibel den kualke ser humano, ku ta liberando su mes di ideanan dotá di supremasía i despresio pa diferenshanan entre ser humano. Den e kaso aki ta trata di ideanan relashoná ku e fenómeno di rasa, etnia, kredo, etc.

Manera ya nos a indiká, e período históriko di luchanan libertadó na Cuba, tabata e momento apropiá pa Martí por a reflekshoná riba kuestionnan rasial. E por a kontemplá siguiente akontesimentunan. Guera di Dies Aña (1868-1878), i konspirashonnan posterior te ku inisio di guera di 1895. E luchanan aki tabata dirigí pa e élite sklabista doño di plantashi i otro sektornan komersial i burokrátiko di desendensia iberospañó. Komo ya nos a señalá, e gremio aki tabata mará man ku pia na ideología i aktitut plenamente rasista. Su kontradikshon ku Spaña tabata di karákter fundamentalmente ekonómiko i no kulturológiko. Su integrantenan no tabata dispuesto kompartí ganansha ku nan ansestronan na Spaña. Nan interes tabata apoderá di tur benefisio ganá gratuitamente eksplotando esnan humilde i humiliá. Esei ta splika tambe e motibu di kon e sistema di sklabisashon di afrikano a dura asina largu te ku aña 1886. Meskos tambe komersio ilegal di ser human afrikano. Nan lucha no tabatin nada en komún ku luchanan libertadó di e asina yamá “shimarón” indígena, afrikano i chino, ku hinter époka di kolonisashon a lucha pa su independensia i liberashon. 

Kompletamente kontrario a sosodé ku e sektornan sosialmente dominante, ku aktivamente a partisipá den destrukshon di teritorionan liberá pa gremionan humilde i explotá no - europo yamá “palenke”. Promé nos sigui, ta nesesario destaká, ku nos no ta simpatisá ku e terminología “shimarón”, pasobra e ta kòrda nos, atrobe, práktikanan di deshumanisashon i abominabel di époka di kompra i benta di hende sklabisá. Tambe di e propio sistema di sklabisashon di ser humano. Pasobra “shimarón” den idiomanan portugués i spañó ta e animal ku a skapa di un tou, por ehèmpel, di kabritu o karné i ta bandoná su wardadó o doño. Ta parse nos más korekto papia di “hòmber i muhé ku a liberá i deklará su mes independiente di metrópoli eurosentrista”.

Nos ta bai bèk na nos reflekshon riba Martí, ken tabatin ke ber ku elementonan ku, fundamentalmente, tabata integrá direkshon di lucha independentista durante tur e añanan for di Guera di Dies Aña. Su partisipashon más notabel tabata a partir di Guera Chikí, ku a eksklui parti Oriental di Cuba i Antonio Maceo. Pues, dirigentenan elitista a eliminá zona di Oriente di mayoría afrikano i indígena. Martí tabata eksponé na tur e kuestionnan aki ku den nan rais ta rasista.

E tema rasial a sigui èksistí den movementu libertadó, ahinda despues di abolishon di sklabitut na Cuba. Indudablemente, a surgi diskrepansha serio entre miembronan prominente di direkshon independentista i siguidónan bèrdadero di Protesta di Baraguá, ku a tuma lugá na 1878 bou direkshon di e ilustre Antonio Maceo. Na varios okashon, Maceo a enfatisá: “Ami ku ta pertenesé na rasa (afrikano E.G.) aki…” , motivando e base di su kondena enérgiko di ideanan i akshonnan di e élite dominante euroiberosentrista ku tabata goberná Cuba e tempu ei. Na Baraguá Maceo ku tur klaridat nesesario a bisa élite eurosentrista spañó i su lakayonan na Cuba, ku no tin independensha sin total abolishon di sklabitut.

Atrobe nos ta lèn riba Leonardo Griñán Peralta , señalando ku Martí pronto a pèrsibí ku rasismo ta hala for di otro loke e tabata ke mira uní na momentu di konkretá luchanan independentista den su país natal, Cuba. Antes di funda Partido Revolushonario Kubano, pa motibu di konbikshon moral i después, pa konbenensha polítiko, semper el a trata di pone fin tantu na despotismo di negrófobonan komo na reselo di negrófilonan; pues el a dediká su mes na dikta posishonnan anti-rasista.

Sinembargo` nos ta konsiderá ku Martí varios bes a mantené posishon di ekidistansha. El a papia di eksistensha di dos rasismo na Cuba. Dos rasismo? Di kon? Kua i kua? Akaso, protestá i lucha kontra trata di sklabisadonan, sklabisashon di indígena, afrikano i chino, ta bulgarmente bisá, rasista? O, esaki mas bien ta mekanismo di defensa apliká pa e sistema kolonial sklabista mes? Den e diskushon aki nos no por keda bon na mes tempu ku tantu Dios komo Diabel. Martí tampoko!.
Den e debate aki loke ta preokupá nos ta e tema di - konbenensha polítiko - señalá aki i e siguiente ponensha ta demostrá un kontradikshon, den kua e Maestro, presisamente, ta pretendé di fiha un posishon di ekidistansha. Na algun okashon Martí a ekspresá: “Más ku blanku, más ku pretu, nos ta kubano”. Aki e ta priorisá e fenómeno di nashonalidat nobo kreá i ta laga e konflikto rasial entre desendientenan europeo i afrikano intakto. E no ta ofresé ningun solushon i ta evitá di hasi esaki. Ta inkonsebibel ku mediante e sentensha aki Martí lo a dirigí su mes na Antonio Maceo, desendientenan di afrikano, indígena, chino, otro asiátiko, europeo humilde i solidario bibá na Cuba, ku ya na Baraguá, aña 1878, a bisa manera ya nos a señalá, “ningun independensha sin total abolishon di sklabitut”. El a papia klaramente pa doñonan di plantashi, komersiantenan i burókratanan ku ta pèrtenesé na élite euroiberosentrista. Na otro momento e ta bisa, dirigiéndo su mes na e mesun kategoría sosial dominante: “ta nesesario konta ku loke no por suprimí”, i ku “tin ku tuma loke no por kambia manera e ta”. Leonardo Griñán ta señalá, ku Martí den e ponensha aki ta planteando ku na Cuba no por eliminá hende pretu ni hasi nan disparsé mediante mestizahe. Awor, e pregunta inmediato ta: José Martí tambe a kontemplá algun bes posibilidat di eksterminio demográfiko di desendientenan afrikano, yamá ‘negros’? Sino, kon ta hustifiká e ekspreshonnan anterior, menshoná p’e? 

Den e ponenshanan aki nos kolega no ta kondená ku firmesa tendenshanan nefasto eksistente den teoría i práktika na Cuba, tokante kuestión rasial, pero el a buska un kaminda mei mei na momentu di trata e fenómeno. Den e proseso di ke ta ‘líder’ di revolushon independentista, e no a polemisá ku e sektornan dominante riba e kuestión di rasismo. Nos ta persuadí di e idea, ku na un momentu determiná tabata klaro p’e ku unidat entre distinto etnia tabata inevitabel pa garantisá éksito di proseso di liberashon nashonal.

9. KONKLUSHON

Finalmente, bishita di José Martí na Kòrsou, Antias Hulandés, a hasi nos meditá profundamente, pa di dos biaha, riba bida di dos próser di luchanan independentista kontra Spaña: José Martí i Simón Bolívar. Di tur dos ta eksistí interogantenan delikado, relashoná ku e problema di rasismo. Nos tabatin ku bringa ku e pregunta kategóriko di ku si e gran hòmbernan aki di pensamentu i akshon tabata rasista. Tur dos kaso, Bolívar i Martí, tabatin ke ber ku isla di Kòrsou. Na promé lugá, Bolívar a keda histórikamente komprometé ku fusilamentu di e General kurasoleño, di desendensha afrikano, Carlos Manuel Piar. Piar tabata un hòmber di gran influensha entre masanan indígena, afrikano i otro desendensha den zona di Guayana. El a logra, huntu ku su hòmber i muhénan di guera, kapitulashon di Angostura, día 18 di yili 1816, ekspulsando realistanan . Bolívar, poko antes na Barcelona, a kaba di asumí título di Hefe Supremo di Repúblika i Kapitán General di Arma di Venezuela i Nueva Granada. Despues di esei ora Bolívar a yega Angostura pa entrevistá ku e victorioso Carlos Manuel Piar, a surgi konflikto entre Bolívar i Piar riba estrategia. Bolívar a akusá Piar di hiba un guera de rasa o koló. Libertadó Bolívar a disidí instalá un Konseho di Guera, semehante na un Korte Marsial, bou direkshon di Almirante Pedro Luis Brión, tambe di Kòrsou di desendensia flamenko- hulandés i katóliko. E Korte Marsial a sentensiá dia 16 di òktober1817 pa fusilá General Carlos Manuel Piar . 

Bolívar, for di kuminsamentu di e disputa, a refirí na General Carlos Manuel Piar, konosí komo Libertadó di Oriente, ku ta enserá hinter zona oriental di río Orinoco den Guayanas, komo “mònster”, i a eksigí su “destrukshon”. Durante e proseso di huisio i akusashon, Bolívar a emití un “Manifesto” día 5 di agosto 1817, atakando e koudio Piar: “Ken ta outor di e revolushon aki, no ta hende blanku, hopi riku, aristokrasia i hefe di milisia?” Día 17 di òktober 1817, el a bolbe dirigí su mes na soldánan mediante un “Proklamashon”, despues ku den madrugá di e mesun día, a fusilá Piar bou òrdu di Konseho di Guera, presidí pa su kompatriota Pedro Luis Brión. Ku e ophetivo di hustifiká su desishon, Bolívar a indiká ku e problema rasial ya tabata solushoná, “Bosonan no ta igual, independiente, felis i respetá? Piar lo por ofresé Boso benefisio? Bolívar, mes, a kontestá NÒ, NÒ, NÒ”. 

Bolívar a kibuká su mes enormemente, pues e problema rasial tabata leu for di solushoná den e teritorio ei. Tin ehèmpel di sobra pa nos por demostrá esei den un otro trabou. Awor aki sí nos por sigurá, ku e okurenshanan i posturanan di Bolívar, ta pone na duda imparsialidat di Korte Marsial instalá p’e i presidí pa Almirante Pedro Luis Brión. Además, ta bisá ku Piar a insistí ku Bolívar tabata kontra dje motivá pa rasonnan rasista. El a odi’e pa motibu di su kueru koló skur i su éksitonan grandi lográ komo líder. Na Guayana, parti oriental di Venezuela i, lógikamente, tambe na Kòrsou i Antias Hulandés ta eksistí te ku fecha di awe un ambiente nada faborabel pa ku Libertadó Bolívar. Ounke, di otro banda, den sentido general, ta mantené rèspèt i atmirashon pa luchanan libertario hibá pa e karakeño ken a biba na Kòrsou i Bonèiru durante su momentunan di eksilio i preparashon di luchanan, na 1815. Te aki nos opservashon preliminar riba Libertadó Bolívar, relashoná ku e debate riba tema di rasismo.

Por último, añanan después, Martí ta kometé un atententado skibí kontra idioma papiamentu i tambe automátikamente agrediendo pueblo di desendensia afrikano, kreadó di e medio auténtiko aki di komunikashon humano. Di mes manera tambe deskripshon i athetivonan usá pa e Maestro relashoná ku e kategoría sosial aki no ta laga lugá na duda. 

Studia, analisá i konsiderá nos propio historia ku rigides nesesario ta un birtut. Mester desmitifiká ku balentia, p’asina evitá ku generashonnan futuro ta sanshoná nos pa falta di transparensha den nos ophetividat, pensamentu i akshon.

PAS, IGUALDAT I KOOPERASHON

Eugène Edward Godfried y Presilia Djamars, 11 de marzo 2003,
Periodista/Comunicador social/ Guantánamo,Cuba

Spesialista di Caribe/ Periodista/Produktor i Konduktor radial/Trahadó Komunitario/Konferensista/Outor

Radio Habana Cuba
Radio CMKS, Guantánamo
Cuba

eugeneg_AT_afrocubaweb.com
egodfried@hotmail.com
egodfried@yahoo.es 

Tur opinion eksponé ta responsabilidat di e autor. E.G. 

------------------------------------

[1] Leonardo Griñan Peralta: Psicografía de Jose Martí p.84

[2] Obras completas José Martí p.p. 127 – 135; p. 156

[3] Ward Churchill – A little matter of genocide (concepto eurosupremacismo)

[4] Frank Martinus Arion: Voice of A Slave

[5] History of the Jews of Curaçao

[6] Abolición y Azúcar – Raúl Aparicio

[7] Idem

[8] Papeles Maceo Tomo 1 – p109

[9] Leonardo Griñan Peralta:Psicografía de José Martí id

[10] Oruno D.Lara – Caraibes en construction, espace, colonisation, resistance

[11] idem

[12] idem

[13] idem

------------------------------------


BIBLIOGRAFIA KONSULTÁ I REKOMENDÁ:

Psicografía de José Martí - Leonardo Griñán Peralta
Obras completas, Tomo 19,– José Martí
Los Prejuicios Raciales y sus mecanismos
de reproducción María Magdalena Pérez Alvarez 
(artículos en revista Tema, La Habana)
PAPELES DE MACEO – TOMO 1 y 2
Idearium Maceísta – Armando Vargas Araya 
Editorial Juricentro, Costa Rica.
History of the Jews in Curaçao 
Voice of a slave – Dr.Frank Martinus Arion, Curaçao
Descubrir a Dios en el Caribe – Dr. Armando Lampe, Aruba
A little matter of genocide - Dr. Ward Churchill
Abolicion y Azucar

 

Links

Eugene Godfried at AfroCubaWeb

José Martí y el Racismo: Su Visita a Curazao

José Martí and Racism: His Visit to Curaçao


José Martí on AfroCubaWeb

 

Contacting AfroCubaWeb

Electronic mail
acw_AT_afrocubaweb.com [replace _AT_ with @]

[AfroCubaWeb] [Site Map] [Music] [Arts] [Authors] [News] [Search this site]

Copyright © 1997 AfroCubaWeb, S.A.